Powiat leski zaczął zjawiać się na kartach dziejów polskiej nauki w XIX wieku. Wtedy to jego warunki naturalne i ludność stały się przedmiotem nowoczesnych badań, a w środowisku akademickim zaistnieli wywodzący się stąd uczeni. Za pierwsze naukowe zainteresowanie powiatem leskim można uznać obserwacje geograficzne i etnograficzne Wincentego Pola. Ich rezultaty zostały wykorzystane w późniejszych pracach, a niewątpliwie także w wykładach wygłaszanych w katedrze geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ponadto po objęciu tej posady Pol zwrócił się w liście do ówczesnego właściciela Leska hr. Edmunda Krasickiego z prośbą o przesłanie uczelnianemu gabinetowi przyrodniczemu różnych gatunków okolicznych zwierząt do wypchania. Z kolei w latach 60. i 80. XIX wieku badania nad zwyczajami i kulturą ludową prowadził tutaj Oskar Kolberg. Zebrane przez niego na tym obszarze materiały ukazały się wydanych już po śmierci autora tomach monumentalnej monografii etnograficznej pt. „Lud” (t. 49-51 Sanockie-Krośnieńskie).
Pierwszym dziewiętnastowiecznym naukowcem akademickim z terenu powiatu był natomiast Antoni Barański (1850-1915), syn leskiego aptekarza Roberta (seniora). Po studiach w Krakowie i Wiedniu, praktyce w charakterze lekarza armii tureckiej oraz w okupowanej przez Austro-Węgry Bośni krótko wykładał weterynarię w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1881 roku współtworzył C.K. Szkołę Weterynaryjną we Lwowie (od 1922 roku pod nazwą Akademii Medycyny Weterynaryjnej, po II wojnie światowej jej tradycje kontynuuje Wydział Medycyny Weterynaryjnej Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu). Barański kierował tam Instytutem Produkcji Zwierzęcej i Fizjologii, Zakładem Hodowli Zwierząt oraz biblioteką. Należał do grona założycieli czasopisma „Przegląd Weterynarski” i był jego pierwszym redaktorem. Publikował w języku polskim i niemieckim, pisał podręczniki, a ponadto produkował we Lwowie szczepionkę przeciw ospie.
Przed I wojną światową zdarzało się też, że losy uczonych splatały się z powiatem leskim za sprawą nabycia w nim majątku ziemskiego. Dobra w Uhercach Mineralnych posiadał Ernest Till (1846-1926), profesor prawa na Uniwersytecie Lwowskim, członek wielu towarzystw naukowych i wieloletni redaktor „Przeglądu Prawa i Administracji”, który po jego śmierci zmienił nazwę na „Przegląd Prawa i Administracji im. Ernesta Tilla”. Co ciekawe, najmłodsza córka profesora Tilla Adolfina była matką Stanisława Pagaczewskiego, twórcy cyklu powieści dla dzieci o przygodach Baltazara Gąbki. W ówczesnym powiecie leskim mieszkał także Julian Schramm (1852-1926), profesor chemii na Uniwersytecie Lwowskim, a następnie Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie kierował Zakładem Chemii Organicznej. Po przejściu na emeryturę sprowadził się do rodzinnego majątku żony w Olchowej. Tu urodził się jego syn Wiktor, kolejny przedstawiciel profesorskiej dynastii Schrammów. W 1917 roku doktoryzował się na podstawie rozprawy zatytułowanej „Powiat liski, kolonizacja i stosunki gospodarcze do początku XVII wieku”, a w późniejszym czasie również niejednokrotnie podejmował zagadnienia dotyczące ojczystych stron. Specjalista w zakresie ekonomii rolnictwa, w latach 20. sprawował funkcję dziekana Wydziału Rolniczo-Leśnego Uniwersytetu Poznańskiego, z którym był związany przez większość kariery zawodowej. W powiecie leskim osiadł ponadto Gustaw Mauthner, asystent w laboratorium chemicznym Uniwersytetu Lwowskiego. Po nabyciu majątku w Rudence zaangażował się w działalność lokalnego samorządu. Zarówno w schyłkowym okresie zaboru austriackiego, jak i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości był członkiem władz powiatowych. W 1916 roku ożenił się z pochodzącą z Bezmiechowej Górnej poetką Marią Czerkawską.
W XX wieku kolejnym wybitnym uczonym wywodzącym się z powiatu leskiego był Stanisław Ochęduszko (1899-1969). Urodził się w Lesku, w rodzinie nauczycieli Marcelego i Gizeli. Studiował na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej i tam też rozpoczął pracę, najpierw jako zastępca asystenta w Katedrze Pomiarów Maszynowych, a następnie jako adiunkt w Katedrze Teorii Maszyn Cieplnych, którą od 1934 roku kierował. Ponadto kształcił się na politechnikach w Zurychu i Monachium. W 1937 roku mianowano go profesorem nadzwyczajnym, przez co stał się wówczas jednym z najmłodszych profesorów w Polsce. Po II wojnie światowej wraz z grupą lwowskich naukowców zasilił kadry Politechniki Śląskiej w Gliwicach, gdzie w latach 1956-1959 piastował godność rektora. Pisał rozprawy i podręczniki z zakresu termodynamiki. Również jego młodszy brat Kazimierz (1904-1991) pracował w dwudziestoleciu międzywojennym na Politechnice Lwowskiej, potem zaś przeniósł się do Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie. Był autorem trzytomowej monografii poświęconej kołom zębatym.
Warto też wspomnieć o postaciach krótko bądź epizodycznie związanych z powiatem leskim, ale mających w swojej biografii karierę akademicką. Do nich zalicza się m.in. Wiesław Krawczyński, inżynier leśnictwa urodzony w Lesku w rodzinie urzędnika skarbowego, członka rady powiatowej i honorowego obywatela miasta. Przez kilkanaście lat zajmował stanowisko dyrektora lasów Ordynacji Łańcuckiej, a ponadto wykładał na wydziałach leśnych Uniwersytetu Poznańskiego, Politechniki Lwowskiej i Uniwersytetu Jagiellońskiego. Z Leskiem związana była również rodzina Włodzimierza Godłowskiego, docenta neurologii i psychiatrii na Uniwersytecie Jagiellońskim, kierownika Katedry Chorób Nerwowych i Umysłowych na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, stypendysty instytutów badawczych w Wiedniu i Berlinie, ofiary zbrodni katyńskiej. Jego ojciec pracował jako lekarz powiatowy w Lesku, matka zaś urodziła się w Żernicy Wyżnej w rodzinie greckokatolickiego księdza.
W okresie II Rzeczypospolitej zainteresowanie tym obszarem wzrosło. Na terenie powiatu pojawiali się badacze reprezentujący różne dyscypliny naukowe. Poszukiwanie bogactw naturalnych ściągało w te strony geologów, a ośrodki szybownictwa specjalistów zajmujących się warunkami pogodowymi i ukształtowaniem powierzchni. W latach 30. coraz baczniejszą uwagę na powiat leski (również jako fragment większego obszaru badawczego) zwracali przedstawiciele nauk humanistycznych, przede wszystkim etnografów, wśród których należy wymienić chociażby Adama Fischera i Romana Reinfussa, ale także antropologów lub językoznawców. Ich ustalenia przyczyniły się do zwiększenia wiedzy na temat miejscowej ludności i nadal stanowią interesujące źródło do badania przeszłości regionu.
Opracował: Michał Michniewicz
