Zarząd koła TSL w Lesku w 1938 roku. Stoją od lewej: Piotr Perucki, Marian Międlar, Wiktor Zdrzałka, Apolonia Hacowa, Aleksander Zakliczyński, Arnold Bajorek, Wojciech Szaro. Siedzą od lewej: Emil Freudenberg, Stefan Dworzaczek, ks. Ludwik Paluch, Stanisław Wala, Maria Petrycka, Ferdynand Górka.
Na przełomie XIX i XX wieku w zaborze austriackim zaczął się dynamiczny rozwój związków i stowarzyszeń, działających na różnych polach życia społecznego. Powstające wówczas organizacje zajmowały się m.in. krzewieniem oświaty, wychowaniem w duchu patriotycznym lub podniesieniem poziomu gospodarki. W niepodległej Polsce dołączyły do nich kolejne, pracujące nad realizacją podobnych celów, zrzeszenia.
W dziedzinie kulturalno-oświatowej jedną z ważniejszych organizacji było powołane w stulecie uchwalenia Konstytucji 3 maja z inicjatywy Adama Asnyka Towarzystwo Szkoły Ludowej. Koło TSL w Lesku powstało w 1898 roku. Na jego czele stanęła wówczas Maria Moszczeńska, żona leskiego aptekarza. Stowarzyszenie urządzało odczyty, obchody świąt narodowych, zabawy i amatorskie spektakle teatralne, prowadziło kursy zawodowe i półkolonie, zakładało biblioteki i szkoły. Do 1914 roku leskiemu kołu TSL udało się uruchomić szkoły w Bezmiechowej Dolnej, Hoczwi, Łobozewie i Polanie. Podczas I wojny światowej podjęto również działalność charytatywną. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości członkowie TSL, pod przewodnictwem kolejnego (od 1907 roku) prezesa Aleksandra Zakliczyńskiego, przystąpili do dalszej aktywności, zakładając czytelnie w Bezmiechowej Dolnej, Glinnem, Orelcu, Średniej Wsi, Tarnawie Dolnej i Wołkowyi.
Po trzyletnim zastoju koło zostało zawiązane ponownie w 1926 roku. Stanowisko prezesa zarządu objął wtedy na krótko starosta powiatu leskiego Emil Wehrstein. Rozkwit działalności miejscowych struktur TSL przypadł na lata 30. i prezesurę sekretarza Wydziału Powiatowego Stefana Dworzaczka. W tym czasie powstawały nowe placówki, rozwijała się baza lokalowa oraz współpraca z innymi organizacjami. W szeregach TSL udzielali się przedstawiciele wszystkich grup społecznych i zawodowych. Na czterdziestolecie istnienia koło liczyło 134 członków i miało pod sobą czytelnie w Huzelach, Jankowcach, Łukawicy, Łukowem, Orelcu i Uhercach. Do rangi samodzielnych kół urosły natomiast czytelnie w Bezmiechowej Górnej, Bóbrce i Hoczwi. Kres funkcjonowania Towarzystwa Szkoły Ludowej położyła II wojna światowa.
Pod koniec XIX wieku zaczęło działać w Lesku również Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Prężnie rozwijająca się na terenie Galicji organizacja zajmowała się nie tylko promowaniem aktywności fizycznej, ale także podejmowała liczne inicjatywy kulturalne. Przy leskim „Sokole” funkcjonował chór, wystawiano przedstawienia teatralne oraz organizowano uroczystości patriotyczne. Oddany do użytku w 1933 roku gmach „Sokoła”, mieszczący dziś Bieszczadzki Dom Kultury, stał się głównym ośrodkiem działalności artystycznej w mieście. W ramach TG „Sokół” funkcjonowały zarówno drużyna męska, jak i żeńska. Brały udział w zawodach sportowych m.in. strzeleckich i lekkoatletycznych. Członkowie utrzymywali też kontakty z innymi gniazdami, uczestnicząc w licznych zjazdach. Towarzystwu przewodziły cenione w mieście postaci, jak choćby burmistrz Aleksander Śliżyński, nauczyciel Marceli Ochęduszko lub adwokat Józef Tomasik.
Z Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół” rywalizował związany ideowo z obozem piłsudczykowskim Związek Strzelecki. Jego oddziały istniały m.in. w Cisnej, Olszanicy, Polanie, Porażu, Stefkowej, Ustrzykach Dolnych i Wańkowej. W 1929 roku Obwód Lesko celebrował uroczyste poświęcenie sztandaru w obecności wielu znakomitych gości, na czele z dowódcą Okręgu Korpusu Nr X gen. Andrzejem Galicą. Funkcję komendanta obwodu sprawował wtedy inż. Stanisław Till, właściciel majątku w Uhercach Mineralnych. Cztery lata później powstała pierwsza świetlica ZS w powiecie leskim. Wybudowano ją przy zaangażowaniu miejscowej ludności w Zahoczewiu. Związek prowadził prace w kierunku obywatelskiego uświadomienia mieszkańców. Zimą organizował zaś zawody i rajdy narciarskie.
Fragment relacji prasowej z poświęcenia sztandaru ZS Obwód Lesko.
„Strzelec” nr 17 z 28 IV 1929.
W pierwszej dekadzie XX wieku w powiecie leskim powstała komórka organizacji rolniczej o tradycjach sięgających lat 40. poprzedniego stulecia – Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. Do chwili wyodrębniania w 1907 roku, ziemiaństwo powiatu leskiego uczestniczyło w pracach oddziału sanockiego. Z inicjatywą usamodzielnienia wyszli wspólnie Antoni Juściński z Olszanicy (pierwszy przewodniczący leskiego oddziału GTG), Gustaw Mauthner senior z Rudenki oraz Konstanty Hołyński z Brelikowa. Szeregi GTG skupiały prócz większych posiadaczy ziemskich również dzierżawców i gospodarzy wiejskich. Towarzystwo upowszechniało nowoczesną wiedzę rolniczą, nabywało materiał siewny i nawozy, zakładało stacje hodowli zarodowej oraz zabiegało o interesy rolnictwa w handlu. W 1919 roku GTG zmieniło nazwę na Towarzystwo Gospodarskie Wschodniej Małopolski, a trzy lata później weszło w skład Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego. W drugiej połowie lat 30. pod auspicjami MTR istniało w powiecie leskim 27 kółek rolniczych, zrzeszających 779 członków.
W II Rzeczpospolitej powoływano do życia stowarzyszenia, mające za zadanie propagować zagadnienia istotne z punktu widzenia pożytku państwa. Przykładem tego typu organizacji była Liga Morska i Kolonialna, zajmująca się kwestiami żeglugi, rozwoju floty i projektami polskiego osadnictwa zagranicznego. W 1935 roku prezesem oddziału wybrano sędziego Izydora Karaczewskiego (w przyszłości ofiarę zbrodni katyńskiej). Oddział prowadził zbiórki pieniędzy na służący rozbudowie polskiej Marynarki Wojennej Fundusz Obrony Morskiej. Dysponował ponadto własnymi kajakami i działał na rzecz popularyzacji sportu wodnego. Starał się także pracować wśród młodzieży, zawiązując koła szkolne, z których jednak większość z powodu panującego ubóstwa okazała się nietrwała.
„Pobudka” nr 9 z 1 IX 1937
Inną inspirowaną i popieraną przez władze państwowe organizacją był powstały pod koniec lat 30. Związek Szlachty Zagrodowej. Jego celem było pobudzenie wśród ludności województw południowo-wschodnich przywiązania do polskości poprzez odwołanie się do dawnej tożsamości drobnoszlacheckiej. Koła ZSZ urządzały wycieczki krajoznawcze, obchody uroczystości państwowych i religijnych, zbierały środki na Fundusz Obrony Narodowej i budowały świetlice. Czyniły też starania o postawienie kościołów i kaplic rzymskokatolickich. Tego rodzaju przedsięwzięcie udało się sfinalizować w Żernicy Niżnej, podczas gdy świątynia w Stefkowej pozostała nieukończona. W sumie w powiecie leskim istniało blisko 30 kół ZSZ, rozmieszczonych głównie w jego centralnej części (od Olszanicy po Terkę).
W tych czasach swoje początki miały również organizacje, które z powodzeniem wypełniają swoje zadania do dnia dzisiejszego, jak np. Ochotnicze Straże Pożarne bądź Koła Gospodyń Wiejskich. Nierzadko analizując spisy członków poszczególnych stowarzyszeń, łatwo zauważyć, że działały w nich te same osoby. Dzięki zaangażowanym społecznikom wiele towarzystw o różnych profilach i specjalnościach odegrało doniosłą rolę w życiu swoich małych ojczyzn.
Opracował: Michał Michniewicz
