Obszar powiatu leskiego był miejscem osadnictwa i działalności człowieka
już w czasach prehistorycznych. Świadczą o tym obiekty odkrywane na jego terenie w toku badań archeologicznych. Trwała akcja osadnicza, skutkująca założeniem istniejących współcześnie miejscowości rozpoczęła się natomiast pod koniec XIV wieku. W kolejnych stuleciach powstały zaś najstarsze nieruchome zabytki powiatu leskiego.
Znaleziska archeologiczne po dzień dzisiejszy ukazują się nie tylko dzięki profesjonalnym badaniom, ale towarzyszą również pracom budowlanym i ziemnym o charakterze gospodarczym. Tego rodzaju przykład stanowi brązowy skarb ze Stefkowej, odkryty w trakcie robót przy budowie linii kolejowej. Rozproszony w okresie międzywojennym po kilku muzeach zbiór składał się z czekanów, bransolet i naramienników. Szereg nowych stanowisk eksplorowano w latach 60. w związku z budową zapory w Solinie. W tym rejonie odnaleziono m.in. fragmenty ceramiki wykazującej cechy kultury łużyckiej (Bóbrka, Bukowiec, Rajskie, Solina) z przełomu epok brązu i żelaza (ok. 1300-400 r. p.n.e.) oraz okresów halsztackiego, lateńskiego i rzymskiego, należących w całości do epoki żelaza (Polańczyk i Solina, ok. VIII w. p.n.e. – IV w. n.e.). Z okresu rzymskiego pochodzą ponadto pojedyncze importy monet, na które natrafiano w Cisnej, Kalnicy i Średniej Wsi.
Prace archeologiczne w powiecie leskim oprócz obiektów ruchomych odsłaniały także ślady dawnych osad. Na przełomie lat 60. i 70. w Lesku odkryto położone w pobliżu Sanu pozostałości osad z czasów późnorzymskich i wczesnośredniowiecznych. Świadectwa istnienia grodzisk datowanych na X-XIII w. znajdywano też w Hoczwi, Myczkowcach, Bachlawie, Łukawicy i Woli Postołowej. Pośrednią wskazówkę w kwestii lokalizacji takich miejsc stanowią utrwalone tradycją lokalne nazwy geograficzne.
W 1340 roku król Kazimierz Wielki przyłączył do Polski historyczną ziemię sanocką. Od tego czasu akcja osadnicza znacząco przybrała na sile, a zachowane źródła historyczne umożliwiają jej dokładniejsze prześledzenie. Najstarsze dokumenty dotyczące miejscowości współczesnego powiatu leskiego pochodzą z końca XIV wieku. Są to akty rozgraniczenia gruntów Terpiczowa (dzisiejszych Średniej Wsi oraz Bachlawy) i Myczkowiec z 1376 roku oraz Terpiczowa i Hoczwi z 1400 roku.
Prawdopodobnie u schyłku XIV lub w pierwszych latach XV wieku zaczął powstawać rozległy kompleks dóbr ziemskich, będący własnością rodu Kmitów. Jego początkowy ośrodek stanowił położony między Manastercem a Załużem zamek Sobień. Badania archeologiczne wykazały funkcjonowanie w tym miejscu grodziska datowanego na XIII wiek, ale pierwsza źródłowa wzmianka na temat zamku pochodzi z 1415 roku. Dwa lata później, o czym wspominają Roczniki Jana Długosza, zatrzymał się tutaj w trakcie swojej podróży król Władysław Jagiełło. Z czasem Sobień stracił jednak na znaczeniu i popadł w ruinę. Jego pozostałości są natomiast stale dostępne turystycznie, a rozciąga się z nich piękny krajobraz doliny Sanu.
Dokumenty z pierwszej połowy XV wieku potwierdzają, że istniały już wówczas takie miejscowości jak Postołów (przed 1409 rokiem), Rajskie (1425), Manasterzec, Łukawica, Lesko, Huzele, Uherce, Olszanica, Solina (1436), Jankowce, Bóbrka i Wola Postołowa (1441). Kmitowie na nową siedzibę wybrali Lesko, które w 1469 lub 1470 roku uzyskało lokację miejską. W nim też znajdują się najstarsze zachowane zabytki powiatu – zamek i kościół. Oba powstały w pierwszej połowie XVI wieku, ale swój aktualny kształt zawdzięczają późniejszym przebudowom. Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny jest najstarszą murowaną świątynią w Bieszczadach. Obecną, późnobarokową formę uzyskał około połowy XVIII wieku. Zamek został natomiast zrekonstruowany na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku
pod kierownictwem Wincentego Pola, otrzymując cechy stylu klasycystycznego.
Inicjatywę budowy zamku i kościoła łączy się z postacią Piotra Kmity (1477-1553). Ówczesny właściciel dóbr leskich w Bieszczadach i wiśnickich w Małopolsce był jednym
z najpotężniejszych ludzi w Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVI wieku. Sprawował wiele zaszczytnych godności, m.in. wojewody i kasztelana sandomierskiego, wojewody i starosty krakowskiego, a od 1529 roku był także marszałkiem wielkim koronnym, czyli najważniejszym królewskim ministrem. Po bezpotomnej śmierci Kmity rozległe majątki ziemskie zostały podzielone między spadkobierców jego sióstr.
Drugi duży zespół dóbr ziemskich w regionie, rozciągający się w dorzeczach Hoczewki i Solinki, stanowił własność rodu Balów. Należały do nich wspominane już Hoczew
i Terpiczów (Średnia Wieś, Bachlawa), a do końca XV wieku źródła odnotowują jeszcze Zahoczewie (1435), Berezkę, Mchawę, Terkę, Wołkowyję (1463), Bereżnicę Wyżną, Żernicę (1480), Bukowiec, Stężnicę i Jabłonki (1498) oraz prawdopodobnie Górzankę i Zawóz.
Z fundacji Balów pochodzi kościół pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Średniej Wsi – najstarszy rzymskokatolicki kościół w Bieszczadach, datowany na drugą połowę XVI wieku.
Postępom akcji osadniczej towarzyszył też rozwój handlu. Sprzyjały mu dogodne położenie względem szlaków kupieckich oraz przywileje królewskie. Prawo organizowania dwóch dorocznych jarmarków Lesko otrzymało z rąk Kazimierza Jagiellończyka w 1490 roku, zaś zgodę na trzeci wydał w 1550 roku Zygmunt August. Z czasem miasto urosło do rangi ważnego ośrodka handlowego w regionie. W ciągu XVI wieku głównym przedmiotem obrotu stało się sprowadzane z Węgier wino. W tym samym stuleciu rozpoczął się wzmożony napływ ludności żydowskiej. Najdawniejszym śladem jej obecności jest leski kirkut, na którym znajduje się jedna z najstarszych zachowanych w pierwotnej lokalizacji macew w Polsce
(z 1548 roku).
Zdecydowaną większość nowych miejscowości na obszarze współczesnego powiatu leskiego założono do końca XVI wieku. Odtąd na przestrzeni kilkuset lat zaszły głębokie zmiany cywilizacyjne, ludnościowe, kulturalne, gospodarcze i krajobrazowe. Wciąż jednak
da się tu zobaczyć miejsca świadczące o historycznych początkach regionu. Do ich grona można ponadto zaliczyć wzniesione jeszcze w przedrozbiorowej Polsce manierystyczną synagogę w Lesku, barokowe kościóły św. Anny w Hoczwi i św. Stanisława Biskupa
w Uhercach Mineralnych oraz dawne cerkwie w Zwierzyniu i Wańkowej, składające się wraz z XIX- i XX-wiecznymi zabytkami powiatu leskiego na całość jego imponującego materialnego dziedzictwa kulturowego.
Opracował: Michał Michniewicz
